Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Chủ nghĩa tư bản
độc quyền nhà nước (cũng được
gọi là stamocap)[1] là một hình thức cực đoan của chủ nghĩa tư bản nhà nước trong đó nhà nước được coi là một doanh nghiệp độc quyền duy
nhất chi phối hầu hết các hoạt động sản xuất và phân phối hàng hóa trong nền
kinh tế. Nhà nước sẽ kiểm soát mọi hoạt động kinh tế, thương mại và các cơ sở
sản xuất được tổ chức và quản lý như doanh nghiệp nhà nước (bao gồm cả quá
trình tích lũy vốn, lao động tiền lương và quản lý tập trung). Các hoạt động
trong nền kinh tế được hoạch định và điều phối bởi các cơ quan lập kế hoạch
kinh tế và các cơ quan chính phủ được tập trung hóa (các cơ quan được tổ chức
theo thực tiễn quản lý kinh doanh).
Chủ nghĩa tư bản
độc quyền nhà nước là một học thuyết Leninist được
phổ biến sau Thế chiến II. Lenin đã tuyên bố vào năm 1916
rằng Chiến tranh thế giới thứ nhất đã biến
đổi chủ nghĩa tư bản thành chủ nghĩa tư
bản độc quyền, nhưng ông đã không xuất bản bất kỳ học thuyết mở rộng
nào về chủ đề này. Thuật ngữ chủ nghĩa tư bản độc quyền đề cập đến một môi
trường mà nhà nước can thiệp vào nền kinh tế để bảo
vệ các doanh nghiệp độc quyền hoặc độc quyền lớn hơn khỏi các mối đe dọa. Lenin
trong cuốn sách nhỏ của ông cùng tên nhằm mục đích mô tả chủ nghĩa đế quốc như
là giai đoạn lịch sử cuối cùng của chủ nghĩa tư bản, trong đó ông tin rằng chủ nghĩa đế quốc là giai đoạn cao nhất của chủ nghĩa tư bản mà chủ nghĩa tư
bản đã biến thành chủ nghĩa tư bản độc quyền.[2] Chiến
tranh thế giới thứ I đã chuyển hóa chủ nghĩa tư bản độc quyền thành chủ nghĩa
tư bản độc quyền nhà nước. Sau cách mạng tháng 10, Lenin chủ trương áp dụng chủ
nghĩa tư bản độc quyền nhà nước vào nước Nga như là "sự chuẩn bị vật
chất đầy đủ nhất cho chủ nghĩa xã hội, là phòng chờ đi vào chủ nghĩa xã hội, là
nấc thang lịch sử mà giữa nó (nấc thang đó) với nấc thang được gọi là chủ nghĩa
xã hội thì không có một nấc thang nào ở giữa cả"[3]. Sau thế chiến thứ II do ảnh hưởng của
Liên Xô với tư cách một nước thắng trận khiến lý luận về chủ nghĩa tư bản độc
quyền nhà nước được phổ biến ra toàn thế giới.
Đôi khi khái niệm này cũng xuất hiện trong lý thuyết Chủ nghĩa tân Trotsky của chủ nghĩa tư bản nhà nước cũng như trong các lý thuyết chống nhà nước tự do chủ nghĩa. Các phân tích được thực hiện thường là giống hệt nhau trong ở các đặc điểm chính, nhưng kết luận chính trị rất khác nhau được rút ra từ nó.
Luận đề chính
Luận điểm chủ nghĩa Lenin chính là các doanh nghiệp lớn, đã đạt được một vị trí độc
quyền ở hầu hết các thị trường quan trọng, liên kết với bộ máy chính phủ. Nhà
nước sẽ bảo vệ lợi ích của các tập đoàn độc quyền, theo đó các quan chức chính
phủ cung cấp khuôn khổ xã hội và pháp lý cùng sự hỗ trợ tài chính để các tập
đoàn khổng lồ có thể tối đa hóa lợi nhuận. Ngược lại các công ty độc quyền sẽ
ủng hộ nhà nước. Đây là mối quan hệ cộng sinh, tương hỗ, đối tác chặt chẽ giữa
doanh nghiệp độc quyền và nhà nước. Chiến tranh thế giới thứ I khiến nhà nước
quốc hữu hóa một số công ty độc quyền để phục vụ cho các mục tiêu chính trị -
quân sự của nhà nước từ đó chủ nghĩa tư bản độc quyền đã biến thành chủ nghĩa
tư bản độc quyền nhà nước.
Lenin còn đi xa hơn
khi ông cho rằng "Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước là sự chuẩn bị
vật chất đầy đủ nhất cho chủ nghĩa xã hội" do đó ông chủ trương áp
dụng chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước vào nước Nga sau khi người Bolsevik
giành được chính quyền. Trong bài báo "Tai hoạ sắp đến và những phương
pháp ngăn ngừa tai hoạ đó" viết năm 1917 Lenin viết rằng "Biện
chứng của lịch sử chính là ở chỗ này: chiến tranh đã thúc đẩy nhanh chóng phi
thường sự chuyển hóa của chủ nghĩa tư bản độc quyền thành chủ nghĩa tư bản độc
quyền nhà nước, và chính bằng cách đó làm cho nhân loại tiến hết sức gần chủ
nghĩa xã hội... Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước là sự chuẩn bị vật chất đầy
đủ nhất cho chủ nghĩa xã hội, là phòng chờ đi vào chủ nghĩa xã hội, là nấc
thang lịch sử mà giữa nó (nấc thang đó) với nấc thang được gọi là chủ nghĩa xã
hội thì không có một nấc thang nào ở giữa cả. Bọn xã hội chủ nghĩa cách mạng và
bọn melsevik nước ta xét vấn đề chủ nghĩa xã hội một cách giáo điều, theo quan
điểm của một học thuyết mà họ đã học thuộc lòng và hiểu chưa thấu đáo. Họ coi
chủ nghĩa xã hội như một tương lai xa xôi, chưa rõ rệt, tối tăm. Nhưng ngày nay
thì chủ nghĩa xã hội nhìn sang chúng ta từ tất cả các khung cửa của chủ nghĩa
tư bản hiện đại, chủ nghĩa xã hội đang hiện ra trực tiếp, trên thực tiễn, trong
mỗi biện pháp quan trọng tạo thành một bước tiến trên cơ sở chủ nghĩa tư bản
hiện đại ấy. Chế độ nghĩa vụ lao động phổ biến là gì ? Đó là một bước tiến
lên, trên cơ sở chủ nghĩa tư bản độc quyền hiện đại, một bước tiến tới điều
tiết toàn bộ đời sống kinh tế theo một kế hoạch chung nào đó, một bước tiến tới
tiết kiệm lao động của nhân dân để ngăn ngừa sự lãng phí lao động đó một cách
vô nghĩa do chủ nghĩa tư bản gây ra."[4]. Đến năm 1918, trong "Báo
cáo về những nhiệm vụ trước mắt của chính quyền Xô Viết" Lenin cho
rằng "chủ nghĩa tư bản nhà nước sẽ là một sự cứu nguy đối với chúng ta;
giá như chúng ta thực hiện được chủ nghĩa tư bản nhà nước ở Nga rồi, thì bước
quá độ lên chủ nghĩa xã hội là đã dễ dàng, đã nằm gọn trong tay chúng ta rồi,
bởi vì chủ nghĩa tư bản nhà nước là cái gì có tính chất tập trung, được tính
toán, được kiểm soát và được xã hội hoá"[5]. Lenin khẳng định trong Nhà nước và
Cách mạng (1917) rằng chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước không nên bị nhầm lẫn
với chủ nghĩa xã hội nhà nước.[6]
Các phiên bản của học thuyết
Các phiên bản khác
nhau của ý tưởng này được xây dựng bởi các nhà kinh tế của Đảng Cộng sản Liên Xô (Eugen Varga), Đảng Cộng
sản Xã hội chủ nghĩa Đông Đức, Đảng Cộng sản Pháp (Paul Boccara), Đảng Cộng sản Anh (Ben Fine và Laurence
Harris), và Đảng Cộng sản Hoa Kỳ (Victor Perlo).
Ý nghĩa chính trị
Kể từ khi vốn độc
quyền chiếm lĩnh thế giới, nó đã giữ phần lớn nhân loại trong nghèo đói, chia
tất cả lợi nhuận giữa các nhóm các nước mạnh nhất. Tiêu chuẩn sống ở những quốc
gia này dựa trên sự nghèo đói cùng cực của các quốc gia chúng ta. - Che Guevara,
1965[7]
Tại các nước phương
Tây, vào cuối thời kỳ Joseph Stalin và sau đó, hình thành liên minh dân chủ
nhân dân bao gồm phong trào lao động với các tầng lớp trung lưu tiến bộ và
doanh nghiệp nhỏ dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản chống lại nhà nước và doanh
nghiệp lớn (gọi tắt là "độc quyền"). Đôi khi liên minh này còn được
gọi là "liên minh chống độc quyền".
Học thuyết Tân Trotsky
Tuy nhiên, trong
học thuyết Trotsky, một liên minh như vậy đã bị bác bỏ vì dựa trên chiến lược
sai lệch về mặt trận chung của nhiều nhóm xã hội khác nhau không tương thích
với lý thuyết về một cuộc cách mạng thế giới hoặc nguyên tắc hành động chính
trị độc lập.
Nhà nước trong các xã
hội kiểu Xô Viết đã được các những người theo chủ nghĩa tân Trotsky xác định là
nhà tư bản độc quyền. Không có sự khác biệt, theo quan điểm của họ, giữa phương
Tây và phương Đông về vấn đề này. Do đó, một số loại cách mạng chống quan liêu
được cho là bắt buộc, nhưng các nhóm Trotskyist khác nhau tranh luận với nhau
về hình thức cuộc cách mạng như thế sẽ cần phải thực hiện, hoặc có thể thực
hiện.
Một số người theo
chủ nghĩa Trotsky tin rằng cuộc cách mạng chống quan liêu sẽ xảy ra một cách tự
nhiên, chắc chắn. Những người khác tin rằng nó cần phải được tổ chức - mục đích
là thiết lập một xã hội thuộc sở hữu và điều hành bởi tầng lớp lao động. Theo
những người tân Trotsky, Đảng Cộng sản không thể đóng vai trò chủ đạo bởi vì nó
không đại diện cho lợi ích của nhân dân lao động.
Thị trường vô chính phủ
Những người theo
chủ nghĩa vô chính phủ thị trường thường chỉ trích các lực lượng tân tự do vì
việc áp dụng không phù hợp hoặc đạo đức giả lý thuyết tân tự do vào vấn đề chủ
nghĩa tư bản độc quyền nhà nước, rằng trong những mâu thuẫn đó tồn tại cơ sở
của các đặc quyền được nhà nước bảo đảm tiếp tục chọn lọc cho giới tinh hoa.[8]
Chủ nghĩa cộng sản Châu Âu
Khái niệm chủ nghĩa
tư bản độc quyền nhà nước đã bị sửa đổi hoặc bị từ bỏ trong chủ nghĩa cộng sản
Châu Âu bởi vì người ta tin rằng bộ máy nhà nước hiện nay có thể được cải cách
để phục vụ lợi ích của đa số nhân dân lao động. Nói cách khác, việc nhà nước sở
hữu các doanh nghiệp lớn được đề cập trước đó không còn là một vấn đề cấp
thiết.
Các chỉ trích
Khi Varga giới
thiệu lý thuyết, các nhà kinh tế học Stalinist chính thống đã tấn công nó không
tương thích với học thuyết rằng quy hoạch nhà nước là một đặc điểm duy nhất của
chủ nghĩa xã hội, và rằng "dưới chủ nghĩa tư bản tình trạng vô chính
phủ của nền sản xuất ngự trị".[9]
Các nhà phê bình về
lý thuyết (ví dụ, Ernest Mandel và Leo Kofler) đã tuyên bố rằng:
· Học thuyết ngụ ý sai rằng nhà nước bằng cách nào đó có
thể vượt qua sự cạnh tranh trong chủ nghĩa tư bản, quy luật vận động của chủ
nghĩa tư bản và lực lượng thị trường nói chung, được cho là hủy bỏ hoạt động
của quy luật giá trị.
· Học thuyết không tính đến sự phức tạp của cơ sở giai
cấp của nhà nước, và mối liên kết thực sự giữa chính phủ và giới tinh hoa. Nó
mặc nhiên thừa nhận một cấu trúc đơn nhất của sự thống trị mà trong thực tế
không tồn tại.
· Học thuyết không giải thích được sự nổi lên của hệ tư
tưởng tân tự do trong kinh tế học cho rằng một mục tiêu quan trọng nên làm là
giảm ảnh hưởng của nhà nước đối với nền kinh tế. Tuy nhiên, chủ nghĩa tân tự do
không phản đối việc làm cho nhà nước trở nên phụ thuộc vào mục đích của các tập
đoàn lớn, trong cái được gọi là độc quyền do chính phủ cấp.
· Học thuyết không cho thấy rõ sự khác biệt giữa nhà
nước xã hội chủ nghĩa và nhà nước tư sản, ngoại trừ ở một nước xã hội chủ
nghĩa, Đảng Cộng sản (hay đúng hơn là ủy ban trung ương) đóng vai trò chính trị
hàng đầu. Trong trường hợp đó, bản chất giai cấp của nhà nước được xác định
hoàn toàn theo chính sách của ủy ban trung ương đảng cầm quyền.
Tài liệu tham khảo
1. Chú thích trống
2.
Imperialism,
the Highest Stage of Capitalism V.I.Lenin 1916
3.
V.I.Lênin.
Toàn tập, Tập 34. Nxb Tíến bộ, Mátxcơva, 1976, trang 258
4.
V.I.Lênin.
Toàn tập, Tập 34. Nxb Tíến bộ, Mátxcơva, 1976, trang 258
5.
V.I.Lênin.
Toàn tập, Tập 36. Nxb Tíến bộ, Mátxcơva, 1976, trang 311
6.
Lenin, The
State and Revolution, Chapter IV
7.
At the Afro-Asian
Conference in Algeria by Che Guevara, Delivered at the Second Economic
Seminar of Afro-Asian Solidarity in Algiers, Algeria - on ngày 24 tháng 2 năm
1965
8.
"The Iron Fist Behind the Invisible
Hand: Corporate Capitalism As a State-Guaranteed System of Privilege" by
Kevin A. Carson
9. The
Case of Eugene Varga Raya Dunayevskaya 1949
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét